یکی از مطرح ترین استانداردهای طبقه بندی محیط های صنعتی، اتکس است که برگرفته از عبارت ATmospheres EXplosiveمی‌باشد این واژه نزد اهالی صنعت به خوبی شناخته شده است. تاییدیه اتکس(ATEX) که توسط کشورهای اروپایی پایه گذاری شده است، به قدری فراگیر است که در بسیاری از ممالک دیگر مانند ایران نیز کاربرد دارد.
در استاندارد اتکس، محیط های صنعتی از لحاظ خطر وقوع آتش سوزی و انفجار، تقسیم بندی می شوند. به هر دسته از این منطقه ها اصطلاحا زون گفته می شود. سپس، هر تجهیزی که توسط اتکس مورد بررسی قرار گیرد، یک کد دریافت میکند. این کد اتکس تعیین میکند که ایمنی تجهیز، مناسب برای استفاده در کدام یک از این زون هاست.
بسیاری از اهالی صنعت با زون های اتکس آشنا هستند؛ اما نکته سخت تر اینجاست که بتوانیم با خواندن کد اتکس، بفهمیم که این تجهیز برای کدام یک از این زون ها مناسب است! در این مطلب از آداک فرآیند سپهر، به ساده ترین شکل تمامی زون های اتکس و نحوه خواندن کد هر تجهیز را آموزش خواهیم داد. بعد از این مطلب، به هیچ منبع دیگری در ارتباط با استاندارد اتکس نیاز نخواهید داشت؛ پس تا پایان این مطلب با ما همراه باشید!
زون های اتکس شامل چه مواردی می‌شوند؟
معیار دسته بندی زون در استاندارد اتکس سه مورد است؛ اینکه عامل انفجاری چقدر در محیط حضور دارد، محیط موردنظر معدن است یا محیط غیرمعدنی و نیز اینکه ماده انفجاری گاز است و یا غبار. بر اساس این معیارها، هرکدام از این زون ها کد خاص خود را دارند. با بالا رفتن عدد هر کد، مقدار خطر محیط کاهش پیدا می کند.
در استاندارد اتکس، برای محیط های صنعتی که در آن ها ماده انفجاری یک گاز باشد، از سه عدد 0، 1 و 2 استفاده می‌شود. در مقابل، محیط هایی که در آن ها گرد و غبار به عنوان ماده انفجاری حضور دارد، با سه عدد 20، 21 و 22 نمایش داده می‌شوند.
جالب است بدانید که چون در محیط های معدنی، گازها و غبارات به طور همزمان حضور دارند، به طور کلی این تقسیم بندی وجود ندارد. به جای آن، برای معادن از دو کد M1 و M2 استفاده می شود.
از نظر تعریف، زون 20 دقیقا معادل زون 0، 21 معادل 1 و 22 معادل زون 2 است. همانطور که گفته شد تنها تفاوت موجود این است که شماره های 20،21 و 22 مربوط به غبارات و 0، 1 و 2 مربوط به گازها هستند. اما چه چیزی تعیین می کند که یک زون 0 است یا 2؟
زون 2 برای گازها و 22 برای غبارها، کم خطرترین محیط طبقه بندی شده به شمار می‌رود. به طور کلی، منظور از زون 2، محیطی است که در آن به طور طبیعی قرار نیست تجمع ماده انفجاری رخ دهد. حتی در صورتی که تجمعی مطرح باشد، مدت زمان حضور ماده در محیط بسیار کوتاه بوده و به طور سریع برطرف خواهد شد.
زون 1 و 21، محیط هایی هستند که خطر بیشتری دارند. اگر در محیطی در حین انجام روتین های نرمال، احتمال تجمع ماده انفجاری وجود داشته باشد، طبقه بندی این محیط ها 1 برای گازها و 21 برای غبارات خواهد بود. اما هنوز به خطرناکترین زون نرسیده ایم!
حساس ترین زون مدنظر در استاندارد اتکس، Zone 0 برای گازها و Zone 20 برای غبارات است. در این محیطها، ماده ای که از لحاظ انفجار خطرناک است، به صورت پیوسته حضور دارد. در مورد تجهیزات به کار رفته در این زون ها، بایستی نهایت دقت و ایمنی در نظر گرفته شود؛ چرا که کوچکترین غفلت می‌تواند منجر به بروز یک فاجعه شود.
مناسب برای معادن یا دیگر محیط های صنعتی؟
در همان ابتدای کد اتکس، با دو علامت I و II مشخص می‌شود که آیا استاندارد موردنظر مناسب معادن است یا محیط های صنعتی دیگر. اگر در ابتدای کد اتکس با I روبرو شدید، یعنی استاندارد برای معدن و اگر II را مشاهده کردید، یعنی این تاییدیه برای محیط های صنعتی غیرمعدنی صادر شده است.
بخش دوم پیشوند اتکس؛ تجهیز جزو کدام Category است؟
تجهیزاتی که تاییدیه ATEX را دریافت می کنند، به طور کلی به 5 دسته یا کتگوری تقسیم می شوند. این کتگوری ها نشان میدهند که در حالت کلی، تجهیز برای چه زون هایی مناسب است. کتگوری های اتکس با عبارت های M1 و M2 برای محیط های معدنی و اعداد 1، 2 و 3 برای محیط های غیرمعدنی، نشان داده می شوند.
همانطور که قبلا گفته شد، با افزایش عدد مربوطه، خطر حاضر در زون نیز کاهش می‌یابد. از این رو، عدد 1 در این بخش از کد اتکس، نشانگر تجهیزی است که مناسب زون 0 است؛ در حالی که عدد 3 نشانگر تجهیز مناسب برای زون 2 است.
در نهایت، در کنار این علامت ها یکی از دو حروف G و یا D نوشته می‌شود. حرف G برگرفته از حرف اول گاز است که نشان می دهد این استاندارد برای ایمنی در مقابل گازهای انفجاری اخذ شده است. حرف D نیز از ابتدای Dust به معنی غبار برداشته شده که نشان می‌دهد استاندارد ایمنی این تجهیز مربوط به غبارات است. البته همانطور که می دانید، در کد تاییدیه مربوط به معادن این حرف وجود نخواهد داشت.
بعد از Ex یک عبارت یک یا دو حرفی وجود دارد که روش ایجاد ایمنی در تجهیز را توضیح می‌دهد. این حروف شامل d ،e ،m ،n و ia هستند. مثلا حرف d که یکی از پرکاربردترین هاست، نشان می دهد که هاوزینگ تجهیز به نوعی طراحی شده است که جرقه های ایجاد شده در داخل آن، از محیط بیرون ایزوله باشند. در تصویر زیر می توانید نوع ایمنی مربوط به هر حرف را مشاهده نمایید.
عبارت ia بالاترین سطح ایمنی است؛ این عبارت یعنی اینکه به طور ذاتی تجهیز به طور کامل در محیط انفجاری امن است. معمولا تجهیزاتی که دارای این استاندارد هستند، آنقدر مصرف انرژی محدودی دارند که عملا هیچ جرقه، نقطه گرم یا کوچکترین بارقه نیز در ساختار آن ها ایجاد نمی شود.
اگر در این قسمت از کد اتکس حروف d ،m و n وجود داشته باشند، این موضوع به این معنی است که تجهیز موردنظر می تواند برای زون های 1 و 2 به کار رود. البته، این به شرطی است که حرف دیگری در ادامه این نمادها وجود نداشته باشد. کمی سخت شد نه؟ نگران نباشید! اجازه بدهید ماجرا را ساده تر کنیم.
گفتیم که این حروف، نشان دهنده روش ایجاد ایمنی هستند. حالا معمولا چسبیده به این حروف یکی از سه حرف a یا b و یا c نوشته می شود. این حرف نیز نشان می دهد که ایمنی ایجاد شده توسط این روش تا چه حد بالاست.
حرف a نشانگر بالاترین سطح و حرف c نشانگر پایین ترین سطح است. مثلا اگر در این بخش، نماد نوشته شده db باشد، این موضوع نشان می دهد که ایمنی به روش هاوزینگ ایزوله ایجاد شده است و سطح این ایمنی نیز مناسب برای زون های 1 و 2 است.
نماد IIصرفا مربوط به تهدیدات ناشی از گاز و III مربوط به غبارات است. معمولا یک حرف هم در ادامه این بخش وجود دارد که عبارتند از A، B و C. در اینجا، نماد C بالاترین ایمنی را ارائه می دهد. مثلا در مورد غبارات، IIIA نشان دهنده ایمنی در برابر ذرات معلق قابل اشتعال، IIIB مربوط به ایمنی در برابر غبارات غیررسانا و IIIC به معنی ایمنی کامل در برابر تمامی موارد قبلی و نیز غبارات رسانا می‌باشد.
کلاس دمایی
در بخش سوم، به قسمتی می رسیم که از کلاس دمایی تجهیز مشخص می‌شود و می تواند از T1 تا T6 متغیر باشد. برای بسیاری از مواد نظیر آمونیاک، پروپان، متان و اتان کلاس تجهیزاتی با کلاس دمایی T1 تا T6 قابل استفاده است. ولی به طور مثال در محیط هایی با خطر نشت بخار گازوئیل و سیکلو هگزان، تجهیز مورد استفاده باید حتما دارای کلاس دمایی بالاتر از T3 باشد.
سطح حفاظت
در پایان هر کد اتکس، یک عبارت دو حرفی وجود دارد که سطح حفاظت ارائه شده توسط تجهیز را نشان می دهد. در این بین، مانند همیشه چند عبارت صرفا مربوط به معادن هستند که شامل دو مورد Mb و Ma هستند. کدهای Ga ،Gb ،Db ،Dc و Gc یا همان Da سطوح ایمنی هستند که هرکدام برای زون های خاصی میتوانند مورد استفاده قرار گیرند. بالاترین سطوح حفاظتی شامل Ga و Da هستند. در جدول زیر، میتوانید به طور مفصل مشاهده کنید که هرکدام از این سطوح حفاظتی می توانند برای کدام زون ها به کار روند.
تفاوت بین استانداردهای ATEX و IECEx چیست؟
استاندارد ATEX و IECEx هر دو به‌منظور تأمین ایمنی تجهیزات در محیط‌های انفجاری طراحی شده‌اند، اما در سطح جغرافیایی و الزامات خاص تفاوت‌هایی دارند.ATEX یک استاندارد اروپایی است که به‌طور خاص برای بازار اتحادیه اروپا تدوین شده است و شامل دو بخش اصلی، یکی برای تجهیزات و دیگری برای محیط‌های کاری است.
IECEx یک سیستم بین‌المللی است که توسط کمیته الکتروتکنیک بین‌المللی (IEC) تدوین شده و برای استفاده جهانی طراحی شده است. این استاندارد به‌طور کلی به الزامات ایمنی و تأییدیه‌های بین‌المللی تجهیزات در محیط‌های انفجاری می‌پردازد و می‌تواند برای صادرات و استفاده در کشورهای مختلف به کار رود.
استاندارد ATEX بیشتر بر اساس قوانین و مقررات اتحادیه اروپا و IECEx به‌عنوان یک استاندارد جهانی به‌کار می‌رود.
استاندارد ATEX چگونه ایمنی تجهیزات در برابر انفجار را تضمین میکند؟
استاندارد ATEX ایمنی تجهیزات در برابر انفجار را از طریق الزام به طراحی، ساخت و آزمایش تجهیزات مطابق با مشخصات و الزامات دقیق تضمین میکند. این استاندارد به تولیدکنندگان دستورالعمل‌هایی ارائه می‌دهد که شامل انتخاب مواد مناسب، طراحی مکانیکی، الکتریکی و آزمایش‌های جامع برای اطمینان از ایمنی در محیط‌های انفجاری است. تجهیزات باید برای جلوگیری از تولید جرقه، حرارت‌های زیاد یا هر نوع منبع اشتعال طراحی شوند. همچنین، استاندارد ATEX الزامات خاصی برای نصب و نگهداری تجهیزات در محیط‌های خطرناک ارائه می‌دهد تا از ایمنی در طول عمر مفید تجهیزات اطمینان حاصل شود.
کدهای Ex در تجهیزات ATEX چه مفهومی دارند؟
کدهای Ex شامل اطلاعاتی برای شناسایی سطح حفاظت و قابلیت‌های ایمنی تجهیزات در محیط‌های انفجاری استفاده می‌شوند. این کدها شامل اطلاعاتی مانند نوع گازها یا گرد و غبار قابل اشتعال، درجه حفاظت (IP) و دسته‌بندی دمایی تجهیزات هستند.کد Ex شامل حروف و اعدادی است که نشان دهنده نوع زون مانند Z0، Z1، سطح حفاظت مانند IP66 و کلاس دمایی مانند T3 این کدها به کاربران کمک می‌کنند تا تجهیزات مناسب برای شرایط خاص محیط‌های انفجاری را شناسایی کنند و از تطابق آنها با استاندارد ATEX اطمینان حاصل کنند.